vasael.ir

به گزارش وسائل- فضای مجازی در کنار مزایای بسیار، معایبی نیز دارد که عدم آشنایی کامل در استفاده از آن می‌تواند آسیب‌هایی را برای خانواده‌ها به بار آورد. این مقاله درصدد آن است تا برخی از معایب و تهدیدات موجود در اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مجازی را معرفی و راهکارهایی جهت پیشگیری و کاهش این‌گونه آسیب‌های نوپدید ارائه نماید. در این مقاله پس از طرح مراحل شاخص‌های عمده اعصار گوناگون مدیریتی، جایگاه خانواده به‌عنوان مهم‌ترین واحد اجتماعی، تعریف و ویژگی‌ها و کارکرد‌های شبکه‌های اجتماعی، ظهور اینترنت، رشد و گسترش فراگیر شبکه‌های اجتماعی مجازی و طرح آنها در قالب فرصت‌ها و تهدیدها به آسیب‌های نوپدید ناشی از اینترنت و فضای مجازی پرداخته شده است.

میلیون‌ها سال از اختراع آتش و ابزار گذشته است. انسان‌ها با ابزار به شکار پرداخته و روزگار گذرانده‌اند. در ادامه بشر به کشت و زرع روی آورده و عصر کشاورزی (موج اول) شکل گرفته است و زمین نماد اقتدار در این دوره بوده است. بعد از هزاران سال، فکر و اندیشه بشری رشد کرده و دست به اختراع و اکتشافات زد و عصر صنعت (موج دوم) شروع شد و با ورود صنایع و تکنولوژی به زندگی، موجبات راحتی و آسایش انسان‌ها را فراهم آورد و سرمایه و پول مشخصه اصلی آن شد؛ پس با توجه به نیاز انسان به اطلاعات و دانش در زمینه‌های مختلف، عصر اطلاعات و ارتباطات یا دوره فرا صنعتی (موج سوم) آغاز شد و تغییرات و دگرگونی‌های شگفت‌انگیزی را در ابعاد مختلف بشری به وجود آورد.  موج سوم با کامپیوتر و اینترنت شروع شد و سرعت توسعه علم، دانش و فناوری اطلاعات به شدت افزایش پیدا کرد؛ کسب اطلاعات، آگاهی و دانایی مشخصه اصلی موج سوم است.

ویژگی‌های فضای سایبری (شبکه‌های اجتماعی مجازی)

1 ـ جهانی و فرامرزی بودن

2 ـ دستیابی آسان به آخرین اطلاعات

3 ـ جذابیت و تنوع

4 ـ آزادی اطلاعات و ارتباطات

 ویژگی‌ها و عملکرد شبکه‌های اجتماعی

1 ـ ارائه خدمات، مانند چت، وبلاگ نویسی، ایمیل، پیام‌های فوری، ویدئو، اشتراک‌گذاری فایل، اشتراک‌گذاری عکس و غیره؛

2 ـ ساخت یک پایگاه داده از کاربران که باعث می‌شود تا کاربران دوستان خود را بیابند و در عین حال اجتماعات مختلفی هم‌شکل می‌گیرند؛

3 ـ آزاد و بدون هزینه هستند؛

4 ـ به اشتراک‌گذاری علاقه‌مندی‌ها (دیدگاه‌های سیاسی و یا فعالیت‌های تجاری، مذهبی، ملیت و مبتنی بر هویت و ...)؛

5 ـ ترکیب‌سازی‌های جدید برای گرفتن اطلاعات و ارتباطات از قبیل اتصال به تلفن همراه؛

6 ـ اضافه کردن ویژگی‌های جدید را بر اساس نظرات کاربران؛

7 ـ اجازه دادن به کاربران برای دسترسی و تنظیم قوانین و حفظ حریم خصوصی؛

8 ـ ایجاد جوامع و گروه‌های مختلف؛

9 ـ فراهم کردن زمینه‌ای برای ملاقات با افراد غریبه یا کسانی که به زمینه‌های مختلف مورد نظر افراد، نزدیک هستند.

مفهوم خانواده در کشور ما از معنایی وسیع‌تر برخوردار است، زیرا صمیمیتی که در خانواده ایرانی حاکم است در خانواده‌های بسیاری از کشورها از جمله غرب دیده نمی‌شود؛ امروزه شیوه‌های ضربه زدن به فرهنگ و هویت ملی یک کشور تغییر یافته و دشمنان سعی می‌کنند از طریق جنگ نرم‌افزاری به فروپاشی بنیان خانواده و آرا و عقاید جوانان آن مرزوبوم نائل آیند. در دنیای ماشینی و شهری امروز که والدین فرصت چندانی برای صرف وقت با فرزندانشان ندارند و از طرف دیگر تک‌فرزندی بودن خانواده‌ها، والدین ساده‌ترین راه را برای سرگرم نمودن فرزندانشان انتخاب می‌نمایند، بدین‌صورت که ابزارهایی همچون تلفن همراه، لپ‌تاپ، رایانه شخصی و اینترنت را در اختیار فرزند دلبندشان قرار می‌دهند تا او در اتاق خود به کار با آنها مشغول شود؛ حال ‌آنکه فرزند تنها از نظر فیزیکی در محیط امن خانه به سر می‌برد، ولی در عمل از طریق این وسایل، به‌ویژه اینترنت به دنیایی به‌مراتب بزرگ‌تر از محیط پیرامونش قدم می‌نهد و با چیزهایی مواجه می‌شود که بسیاری از پدران و مادران از وجود آنها آگاه نیستند.

به‌طور خلاصه، پیامدها و اثرات منفی شبکه‌های اجتماعی مجازی بر فرد و خانواده عبارتند از:

1 ـ شکل‌گیری و ترویج سریع شایعات و اخبار کذب؛

2 ـ تبلیغات ضد دینی و القای شبهات در عقاید افراد؛

3 ـ نقض حریم خصوصی افراد؛

4 ـ انزوا و دور ماندن از محیط‌های واقعی اجتماع؛

5 ـ تأثیرات منفی رفتاری که فرد با عضویت در هر شبکه اجتماعی درگیر نوع خاصی از فرهنگ ارتباطاتی می‌شود نظیر برخورد، تکیه‌کلام، اصطلاحات مخصوص، رفتار، تیپ شخصیتی و ظاهری و ...؛

6 ـ مصنوعی شدن ارتباطات و از بین رفتن روابط صحیح اجتماعی؛

7 ـ تضعیف نهاد خانواده و صله ارحام؛

8 ـ بی‌هویتی، بحران هویت و اختلال شخصیت در بین نوجوانان و جوانان؛

9 ـ جرئت و جسارت ارتکاب جرم به  سبب ناشناخته بودن در محیط سایبری؛

10 ـ اعتیاد رفتاری به اینترنت، چت و شبکه‌های اجتماعی که نتیجه آن افسردگی، اضطراب، بی‌خوابی، کاهش روابط اجتماعی با اطرافیان، انزوا، مختل شدن فعالیت‌های روزمره، رها کردن شغل (بیکاری) و ...، است؛

11 ـ فریب و بهره‌کشی جنسی؛

12 ـ تلف شدن وقت جوانان و فاصله گرفتن آنها از واقعیت؛

13 ـ سوءاستفاده از پروفایل‌ها و سایت‌های دوست‌یابی؛

14 ـ آسیب‌های سوءاستفاده از اطلاعات داخل رایانه‌های خصوصی مردم؛

15 ـ دوستی‌های بدون مرز و ضابطه؛

16 ـ قرار دادن فایل‌های مبتذل در دسترس عموم کاربران؛

17 ـ انتقال هنجارها و نرم‌های ارزشی و اخلاقی غربی؛

18 ـ وابستگی شدید روانی و فکری به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی؛

19 ـ آسیب‌های جسمانی از قبیل فشارهای عصبی، چاقی، انزوا، چشم درد و ...؛

20 ـ گسست فکری و عاطفی که با ورود اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به درون خانواده‌ها بین والدین و فرزندان جدایی فکری، عاطفی و فیزیکی رخ می‌دهد و پیشرفت خیره‌کننده فناوری تأثیرات محسوس و نامحسوس زیادی را بر زندگی خانواده‌ها به‌ویژه دختران و بانوان گذاشته است؛

21 ـ تهدید بنیان‌های خانواده و نارضایتی‌های خانوادگی، مانند افزایش سن ازدواج، تجرّد جوانان، طلاق، فرار از منزل، فحشا، سردی روابط زن و شوهر و سایر مسائل و مشکلات خانوادگی ...؛

22 ـ گسترش ارتباطات نامتعارف بین نوجوانان و جوانان؛

23 ـ تعارض ارزش‌ها؛

24 ـ تغییر سبک زندگی و ذائقه جوانان؛

25 ـ شکل‌گیری خرده فرهنگ‌های مختلف؛

26 ـ تضعیف اعتقادات و گسترش شبهات فکری؛

27 ـ رواج سطحی‌نگری فکری؛

28 ـ انحرافات جنسی و اختلالات جنسی؛

29 ـ گسترش اباحه گری عملی؛

30 ـ گریز از واقعیت و ..

. .

به‌منظور پیشگیری و کاهش آسیب‌های اجتماعی نوپدید فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی راهکارهایی به شرح ذیل پیشنهاد می‌شود که در صورت اجرای به‌موقع و مناسب می‌تواند ثمربخش واقع شود:

1 ـ ریشه آسیب‌های نوپدید فضای مجازی در مدیریت این فناوری‌هاست که در این حوزه نیازمند مدیریت کارآمد برای هدایت و شناسایی این فناوری‌ها هستیم؛

2 ـ در زمینه استفاده از فناوری‌های نوین برخورد مقابله‌ای و قهری چاره کار نیست و نیاز به فرهنگ‌سازی دارد و مانند کشورهایی مثل کانادا و استرالیا نحوه استفاده مناسب و صحیح از فضای مجازی به کاربران در گروه‌های مختلف سنی آموزش داده شود؛

3 ـ برگزاری جلسات آموزشی از سوی مصادر امور فرهنگی به‌منظور آشنا نمودن و اطلاع‌رسانی به والدین و خانواده‌ها در مورد فناوری‌های جدید به‌ویژه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مجازی؛

4 ـ برگزاری کلاس‌های آموزشی در مدارس و دانشگاه‌ها در جهت آگاهی دادن به کودکان، نوجوانان و جوانان در مورد مزایا و معایب فناوری‌های جدید و نحوه‌ی استفاده صحیح از آنها؛

5 ـ تشویق فرزندان و ایجاد جذابیت در نوجوانان جهت شرکت در فعالیت‌های اجتماعی و تقویت این‌گونه رفتارها توسط والدین؛

6 ـ استفاده از ظرفیت‌هایی، مانند رسانه‌های دیداری و شنیداری، روزنامه‌ها، مجلات و نشریات برای نهادینه شدن فرهنگ سایبری؛

7 ـ آموزش‌وپرورش با گنجاندن موارد پیشگیری در برنامه‌های درسی به نوجوانانی که در معرض مخاطرات اجتماعی هستند، توجه نماید؛

8 ـ فراهم نمودن مکان‌های تفریحی و ورزشی سالم و کم‌هزینه برای نوجوانان و جوانان جهت گذراندن اوقات فراغت در محلات شهر؛

9 ـ ساخت و پخش فیلم‌ها و سریال‌ها و برنامه‌هایی با موضوع فضای مجازی و بررسی معایب و مزایای آن؛

10 ـ پخش آگهی‌های آموزنده از سوی ترجمان‌های فرهنگی نظیر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان تبلیغات اسلامی در رادیو و تلویزیون در جهت افزایش آگاهی خانواده‌ها در خصوص خطرات ناشی از اینترنت و فضای مجازی؛

11 ـ گذراندن اوقات بیشتری با فرزندان در فضای بیرون از خانه به‌طوری‌که فرزندان از نظر عاطفی و روانی، احساس خلاء نکنند و جهت جبران این کمبود به فضای مجازی پناه نبرند؛

12 ـ طراحی و تدوین بخشی در کتاب‌های درسی در ارتباط با آشنایی دانش‌آموزان با فناوری‌های جدید، اینترنت و خطرات بالقوه‌ی آنها؛

13 ـ استفاده از آموزه‌های دینی از جمله امربه‌معروف و نهی از منکر به‌عنوان نوعی کنترل اجتماعی توسط هر شخص؛

14 ـ هنجارسازی‌های مثبت و ترویج فرهنگ استفاده از اینترنت و فضای مجازی؛

15 ـ آگاهی‌رسانی و آشنا نمودن نوجوانان و خانواده‌ها درباره قانون، حقوق و مسئولیت‌هایی که در لوای قانون دارند؛

16 ـ وضع قوانین سخت‌گیرانه‌تر جهت برخورد با مجرمان و جرائم اینترنتی و اجرایی نمودن این قوانین؛ به‌عنوان‌مثال «قانون حفاظت از دانش‌آموز امی هستیر»، معروف به «قانون میسوری فیس‌بوک»، هرگونه گفت وگوی خصوصی بین معلمان و دانش‌آموزان را در فیس‌بوک منع می‌کند؛

17 ـ والدین باید تا حدودی به فناوری‌های روز دنیا مسلّط بوده و نسبت به شیوه‌های جدید ارتباط فرزندان خود، تهدیدات و آسیب‌های ناشی از اینترنت و فضای مجازی آگاهی و شناخت کافی و لازم را داشته باشند تا از انجام بسیاری از جرائم و ارتباطات پنهانی آنان جلوگیری به عمل آید؛

18 ـ پخش برنامه‌های کوتاه آموزشی درباره مزایا و معایب اینترنت و فضای مجازی از زبان هنرمندان و ورزشکاران محبوبی که عموماً جوانان آنها را الگوی خود قرار می‌دهند؛

19 ـ آگاهی بخشی و آگاه کردن مردم از طریق بسیج کردن همه امکانات موجود؛

20 ـ استفاده از امکانات دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه برای برگزاری همایش‌های تخصصی؛

21 ـ استفاده از ظرفیت‌های مساجد و شبکه تبلیغ اعم از روحانیون، مبلغین، ائمه جماعات مساجد و ...؛

22 ـ تحکیم و تقویت مبانی اعتقادی، فکری و عقیدتی جامعه،  به‌ویژه جوانان از طریق نهادهای فرهنگی؛

23 ـ برنامه‌ریزی برای آموزش تخصصی مردم جوانان، به‌ویژه برای ورود به فضای مجازی و ابراز وجود و ارائه برنامه‌های دینی و ملی جذاب؛

24 ـ ایجاد اشتغال برای جوانان بیکار، به‌ویژه تحصیل‌کردگان دارای مهارت و تخصص؛

25 ـ انجام تحقیقات کاربردی و یافتن مشکلات با توجه به فرهنگ بومی هر استان جهت ارائه راه‌حل‌های لازم در خصوص رفع مشکلات موجود ضرورت دارد؛

26 ـ تشکیل «شورای آینده‌نگری» در استان‌ها به‌منظور رصد، آسیب‌شناسی، پیش‌بینی و برنامه‌ریزی در خصوص ورود و سیمای مصرف فناوری‌های جدید ارتباطی؛

27 ـ قانون‌گذاری به‌منظور تعیین وظایف نهادها و دستگاه‌های فرهنگی و غیرفرهنگی در فضای سایبر و احیاناً تشکیل نهادهای ضروری برای پیشگیری و مبارزه با آسیب‌های نوپدید مرتبط با فناوری‌های اطلاعات؛

28 ـ آگاهی و هوشیاری پلیس سایبری در مورد انواع جدید جرائم رایانه‌ای و گشت در فضای مجازی و کمک به افرادی که در معرض خطر هستند؛

29 ـ والدین، مربیان، معلمان و مسئولان فرهنگی، تربیتی و آموزشی می‌توانند نقش مهمی در جلوگیری از تهدیدات سایبری و ایجاد جهان آنلاینی مهربان‌تر یا آنچه به‌اصطلاح «مهربانی سایبری» خوانده می‌شود، ایفا نمایند.

جمع‌بندی

ارتباط از طریق فضای مجازی در سال‌های اخیر جایگاه قابل‌توجهی در بین نسل جوان جامعه ما پیدا کرده است. شبکه‌های اجتماعی در ابعاد مختلف زندگی افراد (فردی و اجتماعی) تأثیرگذارند. در شکل‌دهی به هویت نقش دارند و حتی روی ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جوامع هم تأثیرگذارند. امروزه با توجه به نقشی که تاکنون در ابعاد مختلف زندگی داشته‌اند، نمی‌توان آنها را نادیده گرفت. در حال حاضر اينترنت ابزاري مناسب براي توسعه‌ افكار و انديشه‌هاي بشري محسوب مي‌شود، به‌شرط آنکه در راه صحيح استفاده شود. افراد بايد براي ورود به دنياي مجازي اطلاعات كافي در اختيار داشته باشند تا دچار مشكلات مالي و اجتماعي نشوند. ارتباطات سالم در فضاي مجازي و لزوم هوشياري جوانان و خانواده‌ها نسبت به تهديدات فضاي سايبري در درجه‌ي نخست اولويت قرار دارد. پيشگيري از آسيب‌هاي اجتماعي و توجه والدين به رفتار فرزندان بسيار مهم است و براي جلوگيري از هم پاشيدگي خانواده‌ها، والدين بايد تا حدودي به فناوری‌های روز دنيا مسلط باشند و آگاه باشند كه تغيير در رفتار فرزندان به معناي ايجاد تغيير در طرز فكر آنهاست و هنگامی‌که بنيان فكري و شخصيت آنها به‌صورت ناصحيح شكل گيرد، راه نفوذ شيادان به حريم خصوصي افراد و محيط امن خانواده باز مي‌شود.؛ لذا، چنانچه خانواده‌ها نسبت به شیوه‌های جديد ارتباط فرزندان خودآگاهی و شناخت كافي و لازم را داشته باشند، از انجام بسياري از جرائم و ارتباطات پنهاني آنان جلوگيري به عمل مي‌آيد.

نویسنده این مقاله علی دیژبانی می باشد.